قوله: الْأخلاء یوْمئذ بعْضهمْ لبعْض عدو مفسران را در این آیت دو قولست: یک قول آنست که مراد باین، کفار و احزاباند که روز قیامت همه از یکدیگر بیزار شوند و دشمن یکدیگر باشند، همانست که جاى دیگر فرمود: ثم یوْم الْقیامة یکْفر بعْضکمْ ببعْض و یلْعن بعْضکمْ بعْضا روز قیامت بیکدیگر کافر شوید و یکدیگر را نفرین کنید.
قول دیگر آنست که: الا خلاء على المعصیة فى الدنیا یوم القیمة بعضهم لبعض عدو إلا الْمتقین اى الا المتحابین فى الله على طاعة الله. ایشان که در دنیا بر معصیت و بر مخالفت شریعة با یکدیگر دوستى گیرند و دمساز یکدیگر باشند، فردا در قیامت ایشان را از آن دوستى نفعى نیاید بلکه دشمن یکدیگر شوند.
مجاهد گفت: اصحاب المعاصى متعادون یوم القیمة، آن گه استثنا کرد گفت: إلا الْمتقین مگر ایشان که از معصیت بپرهیزند و در دنیا از بهر خدا، در طاعت خدا، دوست یکدیگر باشند. آن دوستى بپیوندد و در قیامت گسسته نشود.
قال النبى (ص): ان الله تعالى یقول یوم القیمة: این المتحابون بجلالى، الیوم اظلهم فى ظلى یوم لا ظل الا ظلى.
و فى روایة اخرى: یقول الله تعالى المتحابون فى جلالى لهم منابر من نور یغبطهم النبیون و الشهداء.
و قال ابن عباس: احب لله و ابغض لله و وال لله و عاد لله، فانه انما ینال ما عند الله بهذا و لن ینفع احدا، کثرة صومه و صلاته و حجه حتى یکون هکذا و قد صار الناس الیوم یحبون و یبغضون للدنیا و لن ینفع ذلک اهله، ثم قراء: الْأخلاء یوْمئذ بعْضهمْ لبعْض عدو إلا الْمتقین و قال على (ع) فى هذه الایة: خلیلان مومنان و خلیلان کافران، فمات احد المومنین فقال یا رب ان فلانا کان یأمرنى بطاعتک و طاعة رسولک و یأمرنى بالخیر و ینهانى عن الشر و یخبرنى انى ملاقیک، یا رب فلا تضلنه بعدى و اهده کما هدیتنى و اکرمه کما اکرمتنى، فاذا مات خلیله المومن، جمع بینهما فیقول لیثن احدکما على صاحبه فیقول نعم الاخ و نعم الخلیل و نعم الصاحب. قال و یموت احد الکافرین فیقول یا رب ان فلانا کان ینهانى عن طاعتک و طاعة رسولک و یأمرنى بالشر و ینهانى عن الخیر و یخبرنى انى غیر ملاقیک، فلا تهده بعدى و اضلله کما اضللتنى و اهنه کما اهنتنى، فاذا مات خلیله الکافر جمع بینهما فیقول لیذم احدکما، صاحبه، فیقول بئس الاخ و بئس الخلیل و بئس الصاحب. ثم قرأ: یوْمئذ بعْضهمْ لبعْض عدو إلا الْمتقین یا عباد لا خوْف القول هاهنا مضمر یعنى یقول الله تعالى للمتقین: یا عباد گفتهاند در روز قیامت در وقت بعث که رب العالمین خلق را زنده گرداند، همه ترسان و لرزان باشند، جانها از فزع قیامت بچنبر گردن رسیدهاند، ندا آید که: یا عباد لا خوْف علیْکم الْیوْم و لا أنْتمْ تحْزنون خلق همه امید دارند که این ندا عامست همگنان را، تا بر پى آن، ندا آید که: الذین آمنوا بآیاتنا و کانوا مسْلمین آن گه، کافران همه نومید شوند و مسلمانان از کافران جدا شوند و ایشان را گویند: ادْخلوا الْجنة أنْتمْ و أزْواجکمْ تحْبرون مفسران گفتند نظم این آیات بر دو وجه است: یکى بر تقدیم و تأخیر، یعنى یا عبادى الذین آمنوا بآیاتنا و کانوا مسلمین لا خوف علیکم و لا انتم تحزنون. اى بندگان من که بسخنان من بگرویدید و مسلمان بودید، شما را امروز نه بیم است و نه اندوه.
وجه دیگر: یا عباد، لا خوْف علیْکم الْیوْم و لا أنْتمْ تحْزنون سخن اینجا تمام شد، آن گه بر معنى ندا گفت بىحرف ندا: الذین آمنوا یعنى یا ایها الذین آمنوا کقوله: یوسف أعْرضْ عنْ هذا یعنى یا یوسف، اى ایشان که بگرویدند بسخنان ما و مسلمان بودند، ادْخلوا الْجنة درروید در بهشت، أنْتمْ و أزْواجکمْ تحْبرون اى تسرون و تنعمون و قیل الخبر، السماع.
یطاف علیْهمْ بصحاف منْ ذهب و أکْواب الطائف الخادم و الصحاف القصاع الواسعة، واحدتها: صحفة. و الاکواب: جمع کوب، و هو اناء مستدیر مدور الرأس، لا عروة له و لا اذن و لا خرطوم، و المعنى: بایدى الغلمان صحاف من ذهب فیها طعام، و اکواب من ذهب فیها شراب فیها اى فى الجنة ما تشْتهیه الْأنْفس و تلذ الْأعْین هذا من جوامع القرآن لانه جمع بهاتین اللفظتین، ما لو اجتمع الخلق کلهم على وصف ما فیها على التفصیل، لم یخرجوا عنه. قرأ نافع و ابن عامر و حفص، ما تشتهیه الانفس، و کذلک هى فى مصاحفهم و قرأ الآخرون بحذف الهاء. و حذف الضمیر من الموصول، احسن من الاثبات، تقول: لذا الشیء یلذ فهو ملذوذ و لذیذ، قال الشاعر:
و لقد هممت بقتلها من اجلها
کیما تکون خصیمتى فى المحشر
کیما یطول خصامنا و نزاعنا
فتلذ عینى من لذیذ المنظر
تقول: هذا الشراب ملذوذ و لذیذ و لذ و لذة. قال الله تعالى عز و جل: و أنْهار منْ خمْر لذة للشاربین و المصدر: اللذاذة، قال الحسن البصرى : لذاذة شهادة ان لا اله الا الله فى الآخرة کلذاذة الماء البارد فى الدنیا و تلذ الْأعْین اى تجد للنظر الیه لذة لافراط حسنه فى مرآها و ما التذ به العین، قبلته النفس، لانها رائد العین، و أنْتمْ فیها خالدون لان نعیمها لا یزول و لا ینقطع. و فى الخبر: ان اعرابیا قال یا رسول الله ا فى الجنة ابل فانى احب الإبل، فقال یا اعرابى ان ادخلک الله الجنة، اصبت فیها ما اشتهت نفسک و لذت عینک.
و عن ابى هریره قال: قال رسول الله (ص): ان ادنى اهل الجنة منزلة، من له سبع درجات و هو على السادسة و فوقه السابعة، و ان له ثلاثمائة خادم و انه یغدى علیه و یراح فى کل یوم ثلاثمائة صحفة، فى کل صحفة لون من الطعام لیس فى الأخرى، و انه لیلذ اوله کما یلذ آخره و ان له من الاشربة، ثلاثمائة اناء فى کل اناء شراب لیس فى الآخر، و انه لیقول یا رب، لو اذنت لى، لاطعمت اهل الجنة و سقیتهم و لم ینقص ذلک مما عندى شیئا، و ان له من الحور العین ثنتین و ستین زوجة، سوى ازواجه من الدنیا.
و عن ابى ظبیة السلمى قال: ان الشرب من اهل الجنة لتظلهم سحابة، فتقول ما امطرکم، فما یدعو داع من القوم، بشیء، الا امطرته، حتى ان القائل منهم، لیقول: امطرینا کواعب اترابا. و عن ابى امامة قال ان الرجل من اهل الجنة لیشتهى الطائر و هو یطیر، فیقع متعلقا نضیجا فى کفه، فیأکل منه حى تنتهى نفسه ثم یطیر و یشتهى الشراب، فیقع الإبریق فى یده فیشرب منه ما یریده ثم یرجع الى مکانه.
و تلْک الْجنة التی أورثْتموها بما کنْتمْ تعْملون یقال لهم: هذه الجنة التی وعدکم الله فى کتابه انه یورثکموها فى قوله: تلْک الْجنة التی نورث منْ عبادنا منْ کان تقیا. و فى قوله: أن الْأرْض یرثها عبادی الصالحون قیل: ورث الله الذین قبلوا امره، منازل الذین لم یقبلوه.
لکمْ فیها فاکهة کثیرة تتعللون بها بعد الطعام و الشراب منْها تأْکلون اى: ما اشتهیتم منها. و فى الخبر: لا ینزع رجل فى الجنة من ثمرها الا نبت مکانها مثلاها، ثم ذکر جزاء الکفار للتقابل، فقال: إن الْمجْرمین فی عذاب جهنم خالدون رفع خالدون بالخبر لانه المقصود بالذکر و یجوز ان یکون خبرا بعد خبر.
لا یفتر عنْهمْ اى لا یخفف عنهم زمانا و لا نقصانا و همْ فیه اى فى العذاب مبْلسون آئسون من النجاة، متحیرون.
و ما ظلمْناهمْ بالعذاب و لکنْ کانوا هم الظالمین ظلموا انفسهم بکفرهم، و نادوْا یا مالک لما یئسوا من فتور العذاب، نادوا یا مالک و هو خازن النار، لیقْض علیْنا ربک یعنى لیمتنا ربک فنستریح فیجیبهم مالک بعد مائة سنة و قیل بعد الف سنة، إنکمْ ماکثون فى العذاب، لا تتخلصون عنه لا بموت و لا فتور. و قیل هذه تمن منهم لا طمع، لانهم یعلمون انه لا مخلص لهم.
قال عبد الله بن عمرو: ینادون مالکا اربعین سنة فیجیبهم بعدها إنکمْ ماکثون ثم ینادون رب العزة ربنا أخْرجْنا منْها، فإنْ عدْنا فإنا ظالمون فلا یجیبهم مثل عمر الدنیا ثم یقول اخْسوا فیها و لا تکلمون، فلیس بعدها الا کصیاح الحمیر اوله زفیر و آخره شهیق.
لقدْ جئْناکمْ بالْحق اى بالقرآن و النبى، و لکن أکْثرکمْ للْحق کارهون کرهتم ما جاءکم الرسول به و خفتم زوال ریاستکم.
أمْ أبْرموا أمْرا فإنا مبْرمون یعنى احکموا امرا فى المکر بمحمد (ص) فانا محکمون امرا فى مجازاتهم و ذلک حین اجتمع کفار قریش فى دار الندوة بعد موت ابى طالب، لیمکروا بالنبى، (ص) فنزل جبرئیل فاخبره بمکرهم و امره بالخروج، فخرج من لیلته الى الغار و قتل اولئک النفر ببدر فذلک قوله: انا مبرمون.
أمْ یحْسبون أنا لا نسْمع سرهمْ حدیث انفسهم و نجْواهمْ ما یتحدثون فیما بینهم و یخفونه عن غیرهم، بلى نسمع ذلک و نعلم، و رسلنا ایضا یعنى الحفظة، لدیْهمْ یکْتبون ثم یعرض علیهم فى القیامة لیعلموا انه لا یخفى على ملائکتنا فکیف علینا.
این آیت در شأن سه کس فرو آمد: صفوان بن امیه و ربیعة و حبیب بن عمرو الثقفیین، بر در کعبه نشسته بودند و با یکدیگر راز میگفتند، حبیب گفت: محمد با اصحاب خویش میگوید که خداوند من راز نهانى که میان دو کس رود میداند و هر جا که سه کس فراهم آیند چهارم ایشان بود، گویى آنچ میان ما میرود میداند. ربیعة گفت: مگر بعضى داند همه نه، صفوان گفت و نه یک کلمه که اگر دانستید همه دانستید حبیب گفت: چنانست که صفوان میگوید، از این رازها و نهانیها هیچ نداند، بجواب ایشان این آیت آمد:، میپندارند که ما سر دل ایشان نمیدانیم و راز ایشان نمىشنویم، بلى میدانیم و میشنویم و فرشتگان نیز مینویسند که بر ایشان موکلند. قلْ إنْ کان للرحْمن ولد فى قولکم و على زعمکم، فأنا أول الْعابدین اى فانا اول من عبده بانه واحد لا شریک له و لا ولد و اول من کذبکم و خالفکم فیما قلتم. قال ابن عباس، ان، هاهنا بمعنى النفى و الجحد، اى ما کان للرحمن ولد و انا اول الشاهدین له بذلک، العابدین له و قیل العابدین، بمعنى الآنفین، یعنى انا اول الآنفین من هذا القول، المنکرین ان له ولدا، یقال عبد یعبد عبدا، اذا انف و غضب، و المعنى: انا اول من غضب للرحمن، ان یقال له ولد، قرأ حمزة و الکسائى، ولد بضم الواو و سکون اللام و قرأ الباقون ولد بفتحتین و الوجه انهما لغتان کالصلب و الصلب و یجوز ان یکون ولد جمع ولد کاسد لجمع الاسد. ثم نزه نفسه عن الولد فقال: سبْحان رب السماوات و الْأرْض رب الْعرْش عما یصفون اى عما یقولون من الکذب.
فذرْهمْ یخوضوا، فى باطلهم و یلْعبوا فى دنیاهم حتى یلاقوا یوْمهم الذی یوعدون یعنى یوم القیمة.
و هو الذی فی السماء إله و فی الْأرْض إله قوله فى الارض، فى هاهنا زائدة، تأویله: و هو الذى فى السماء و الارض اله، قال قتاده: یعبد فى السماء و الارض تعبده الملائکة فى السماء و تعبده الانس و الجن فى الارض، لیس له فیهما ولد و لا شریک، و هو الْحکیم فى تدبیر خلقه الْعلیم بمصالحهم.
تبارک الذی له ملْک السماوات و الْأرْض و ما بیْنهما اى جل لم یزل و لا یزال الذى له ملک السماوات و الارض و ما بینهما یعنى ما فیهما من المخلوقات، و قیل و ما بینهما، هو الهواء، و عنْده علْم الساعة اى تفرد بعلم قیام الساعة و إلیْه ترْجعون. قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائى و یعقوب بروایة رویس، بالیاء و الوجه انه على الغیبة لان ما قبله کذلک و هو قوله: فذرْهمْ یخوضوا و یلْعبوا و قرأ الباقون و یعقوب بروایة روح، ترجعون بالتاء، و الوجه انه على تقدیر قل، کانه قال: قل لهم و الیه ترجعون. و یجوز ان یراد به مخاطبون و غائبون، فغلب حکم الخطاب و کان یعقوب وحده یفتح اوله و یکسر الجیم، و الباقون یضمون اوله و یفتحون الجیم یعنى: الیه ترجعون للثواب و العقاب.
و لا یمْلک الذین یدْعون اى یدعونهم فهو عام فى المدعوین، من الملائکة و الانس و الجن و الاصنام، ثم استثنى فقال إلا منْ شهد بالْحق و هو عیسى و عزیر و الملائکة فانهم یملکون الشفاعة لانهم یشهدون بالحق و همْ یعْلمون. حقیقة ما شهدوا به، میگوید، روز رستاخیز این معبودان که ایشان را فرود از الله مىپرستند، شفاعت نکنند و شفاعت نتوانند هیچ کس را مگر عیسى و عزیر و فرشتگان، اگر چه ایشان را فرود از الله میپرستند، ایشان شفاعت توانند، زیرا که ایشان براستى، الله را گواهى میدهند بیکتایى و بىهمتایى و بدل و اعتقاد و یقین، یکتایى و بىهمتایى وى میدانند. این قول قتاده است که: الذین یدْعون بر عموم میراند، اما قول مجاهد آنست که: الذین یدْعون خاص است بعیسى و عزیر و فرشتگان و معنى آنست که: لا یملک عیسى و عزیر و الملائکة الشفاعة إلا منْ شهد اى الا لمن شهد بالحق فیقول لا اله الا الله و یعلم بقلبه ما شهد به لسانه، میگوید: عیسى و عزیر و ملائکه که ایشان را فزود از الله میپرستند، شفاعت نتوانند، مگر کسى را که گواهى دهد الله را بیکتایى و بدل یقین داند که الله یکى است.
قولى دیگر گفتهاند که: الذین یدْعون عابدان میخواهد نه معبودان، و باین قول یملک بمعنى ینال است و الا بمعنى لکن و هو الاستثناء المنقطع میگوید ایشان که فزود از الله کسى را میپرستند، شفاعت، هیچ شفیع در نیابند و بر هیچ شفاعت، پادشاه نهاند که هیچ کس از بهر ایشان شفاعت نکند، لکن کسى که براستى گواهى دهد که الله یکى است و بدل داند که یکى است، او مالک شفاعت باشد و شفاعت شفیعان دریابد.
و لئنْ سألْتهمْ، یعنى قریشا منْ خلقهمْ لیقولن الله فأنى یوْفکون یصرفون عن الحق الى الباطل.
و قیله یا رب الهاء راجعة الى النبى (ص). عاصم و حمزة، و قیله بکسر لام خوانند عطف است بر ساعت، یعنى و عنْده علْم الساعة و قیل النبى (ص): یا رب، میگوید آگاهى بنزدیک الله است از سخن رسول که میگوید: یا رب باقى بفتح لام خوانند، عطف بر سر و نجوى، معناه: ام یحسبون انا لا نسمع سرهم و نجویهم و قیله یا رب. میپندارند که ما سر و نجوى ایشان نمىشنویم و سخن رسول که میگوید: یا رب إن هولاء قوْم لا یوْمنون رسول خدا از قریش به الله نالید و گفت: یا رب إن هولاء قوْم لا یوْمنون اینان گروهىاند که بنمىگروند.
فاصْفحْ عنْهمْ القول هاهنا مضمر، التاویل فقلنا له فاصفح عنهم. و الصفح الاعراض و العفو و هو منسوخ بآیة القتال، و قلْ سلام هذه براءة و لیست بتحیة، کقول ابراهیم لابیه، سلام علیْک سأسْتغْفر لک ربی و کقوله تعالى: سلام علیْکمْ لا نبْتغی الْجاهلین ثم هددهم فقال: فسوْف یعْلمون. قرأ نافع و ابن عامر بالتاء على المخاطبة اى قل لهم یا محمد فسوف تعلمون و الباقون بالیاى للغیبة.